खाटा बसी नसकेका भूकम्पका घाउँहरू नलगाडबाट नियाल्दा

जीतबहादुर शाह

बेलुका बेडमा सुतेको मान्छे बिहान जिउँदै उठ्छ भन्ने कुनै निश्चित हुँदैन, तथापी व्यक्तिले बिहान ठीक समयमा उठ्नका लागि घडीमा अलार्म सेट गरेर सुत्छ, यसलाई भनिन्छ आशा । जाजरकोटको नलगाड नगरपालिकाले आयोजना गरेकोे एउटा कार्यक्रममा यस्तै–यस्तै विषयमा छलफल र भलाकुसारी हुँदै थियो । कार्यक्रममा नगरप्रमुख, वडाध्यक्षज्यूहरू, विद्यालय व्यवस्थापन समितिका पदाधिकारीहरू, प्रधानाध्यापकहरू, शिक्षकहरू, पूर्व शिक्षकहरू र विद्यार्थीहरू समेत गरी पचासभन्दा बढिको उपस्थिति थियो ।

कार्यक्रमको उद्देश्य स्थानीय पाठ्यक्रम निर्माण र शिक्षाका सरोकारवालाहरूको क्षमता विकास गर्नु रहेको थियो । विषयको भित्र प्रवेश गर्ने क्रममा सुरुमा उल्लेख गरेको उद्धरणले सहभागीहरूलाई गत कार्तिक १७ गतेकोे भूकम्पले क्षति पु¥याएको मानवीय र भौतिक अवस्थातर्फ कार्यक्रममा उपस्थित सबैको मन र मुटुलाई अनायासै तान्न पुग्यो । बिहान सबेरै उठ्ने भनी योजना र आशाका साथ सुतेका त्यहीँ नगरपालिकाका ५४ जना मानिसहरू भूकम्पको कारण उठ्न नपाई त्यही रात मृत्युबरण गर्न पुगेका थिए ।

त्यो उपस्थितिमा सबै वडाका वडाध्यक्षहरू र नगरप्रमुख डम्बर बहादुर रावत उपस्थित भए पनि नगर उपप्रमुख सरिता सिंह उपस्थित नभएको अवस्था थियो । सबैले उनलाई आफ्नै आँखा वरिपरि त देखे तर कार्यक्रममा देखेनन् । उनलाई त्यही १७ गतेको विभत्स रातमा आएको भूकम्पले सबैको बीचबाट चुडालेर लगिसकेको थियो । तन र मन दुबै हिसावले सुन्दर र आँखामा राखे पनि नबिझाउने स्वभावकी नगर उपप्रमुख सिंह त्यसकारण त्यो कार्यक्रममा उपस्थित हुन सक्नु भएन ।

उहाँको सद्गति र श्रद्धाञ्जलिमा नेपाल सरकारका राष्ट्रपति रामचन्द्र पौडेलसमेत उपस्थित भएर पिडा बाँड्नु भएको परिवेश पनि सबैको मानस्पटलमा घुम्यो । त्यत्तिमात्र नभइ दर्जन भन्दा बढी शवहरूलाई एकैपटक नलगाड र ठूलीभेरीको दोभानमा दाहसंस्कार गर्दाको मर्मस्पर्शी र कहालीलाग्दो दृश्यको झ–झल्कोले कार्यक्रममा उपस्थित सबैलाई एकपटक फेरि मर्माहत बनायो । कार्यक्रममा अरू सबै भएर पनि उपप्रमुख नहुँदा कोही नभएझै भयो । तरकारीमा सबै चिज भएर पनि नून नभएझै आभास भयो । भूकम्पले छोडेर गएका यस्ता पिडाहरू धेरै रहेछन् नलगाड नगरपालिकाका नगरबासीहरूसँग । खोतल्दै जाने क्रममा आँखा पनि रसाउदै गए ।

नलगाड नगरपालिका वडा नं. ६ मा रहेको निर्मलज्योती आधारभूत विद्यालय, थाप्लाकी शिक्षिका कल्पना विष्टले आफ्नी चौध महिनाकी छोरी बोकेर सधैं विद्यालय जाने गर्थिन् । भूकम्प गएको त्यो विभत्स रात उनी र उनकी चौध महिनाकी छोरी र अर्की ठूली छोरीले पनि ज्यान गुमाए । मृत्यु भएको दृश्य हेर्दा शिक्षिका कल्पना विष्ट एक्लै भएको भए बाँच्न सक्ने अनुमान गर्छन् प्रत्यक्षदर्शीहरू । तर आफैसँग भएकी छोरीलाई सुरक्षित साथ बचाउन खोज्दा उनी र छोरी दुबैले ज्यान गुमाउने अवस्था भयो ।

शवको अवस्था हेर्दा छोरी काखमुनी थिइन््, आमा छोरीको शरीर माथि थिइन् । सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ कि माथिबाट घर भत्किएर छोरीलाई नचेपोस भन्ने सोच थियो आमा कल्पना विष्टको । तथापी परिवेश सोचेजस्तो भएन । जीवनको अन्तिम प्रहरसम्म पनि आमाले प्रयत्न गरिन्, आफ्नो सन्तान बचाउन । तथापी एउटी आमाको आफ्नो सन्तान बचाउने अभिलाशा पूरा हुन सकेन । बरू त्यत्ति पवित्र अभिलाशा राख्ने आमालाई पनि बाँचेको देख्न चाहेन प्रकृतिले र आमा र छोरीको एउटै चिहान बनाइदियो । थाहा छैन, यत्ति दुष्ट आचरण मानिसबाट प्रकृतिले सिक्यो वा प्रकृतिबाट मानिसले ।

बहसको विषय भएको छ । अझै पिडादायक विषय त, अर्को कोठामा बाजेसँग सुतेकी कल्पना विष्ट म्याडमकी पाँच वर्षकी जेठी छोरीलाई पनि छोडेन भूकम्पले । आमासँगै लिएर गयो । कक्षा १२ मा अध्ययनरत चनारा थरकी छात्राको पनि त्यस्तै कारुणिक कथा छ । भूकम्पले घर भत्कियो । अरू सबै बाहिर निस्किए तर उनी बाहिर निस्कन सकिनन् । भकारीको छेउ लागेर बसेको कारण उनलाई भत्किएको भवनले
भेट्न सकेन । बाहिर निस्किएका घरपरिवारका अन्य सदस्य र गाउँलेहरूले उनको समेत नाम लिएर कराउन थाले, ‘बाहिर निस्किएकी छैन, भित्रै चेपिएर मरी ।’

उनले भित्रैबाट बाहिर मानिसहरू कराइरहेको सुनिरहेकी छिन् । तर आवाज निकाल्ने होसै भएन उनलाई । मानिसहरूले बाहिर हल्ला गरेजस्तै उनले आफूलाई मरिसकें कि जस्तो लाग्छ । भित्रबाट बाहिर निस्कने कुनै उपाय र बाटो देख्दिनन् उनी । एकैछिन् पनि घरको भित्ता फेरि भत्कियो । भित्ता भत्किएपछि बाटो खुल्यो र उनी बाहिर निस्कन सफल भइन् । मानसिक स्वास्थ्य तथा मनोसामाजिक परामर्श केन्द्र नेपालका सुपरभाइजर नेत्र सुनारले यो अवस्थाको बारेमा त्यसपछि के भयो भनेर सोध्दा उनी भक्कानिएर बोल्न गाह्रो हुँदा पनि बोल्छिन्– बाहिर मानिसहरू मरेका दृश्यहरू देखें ।

आफ्नै बाजे पनि मरेको देखें । गाउँलेहरू मरेको देखें …. । नेत्रजीका अनुसार त्यसपछि उनले थप कुरा गर्न सकिनन् र भक्कानिएर रुन
थालिन् । उनको त्यही गाउँ चिउरीबाट तेह्रजनाले ज्यान गुमाउनु परेको थियो । नलगाड नगरपालिकाको वडा नं. १ मा रहेको शिवशंकर आधारभूत विद्यालय कल्पतमा अध्ययनरत तीन जना छात्राहरू(दिदीबहिनीहरू) भावना, कल्पना र सपनासँगै सुतेका थिए । दिदी भावना र कल्पनालाई त मानिसहरुले उद्धार गरेर बचाए तर सानी बहिनीलाई सपनालाई भने बचाउन सकेनन् मानिसहरूले । सपना मृत्युको मुखमा परिन् । उनीसँगै पढिलेखी ज्ञान भएर संसार नियाल्ने उनका सपनाहरू पनि मरे ।

मनोसामाजिक परामर्श केन्द्रका नेत्रजीका अनुसार उनी एक महिना जति विद्यालय नै जान मानिनन् । पछि गए पनि विद्यालयभित्र जान मानिनन् । झस्कने, डराउने, एकोहोरो हुने, टोल्लाइरहने, पढाइमा ध्यान नदिने जस्ता समस्याहरू देखिए । ठ्याक्कै त्यही समस्या जनक आधारभूत विद्यालयकी खर्मिला चनारामा पनि देखियो । उनीहरूलाई मनोसामाजिक परामर्श केन्द्रले तालिम दिएका फोकल शिक्षकहरूमार्फत खेल खेल्ने, चित्र बनाउने, गीत गाउने, जीवनको सकारात्मक बृक्ष बनाउने र उनीहरूसँग जीवनलाई सुन्दर बनाउनका लागि खुसीका कुरा गर्ने जस्ता क्रियाकलापहरू आवश्यकता अनुसार एक्लै वा समुहमा सञ्चालन गर्न थालेदेखि उनीहरूमा सुधार भएको छ र पहिलेकै अवस्थामा फर्किएका छन् ।

परामर्श केन्द्रले यो कार्यक्रम भेरी र नलगाडका विद्यालयहरूमा दुई वर्ष अघिदेखि सञ्चालन गरिरहेको छ ।नलगाड नगरपालिकाका शिक्षा, युवा तथा खेलकुद शाखाका स्रोतव्यक्ति मणिराम पोख्रेलका अनुसार भूकम्पमा परेर नेरा प्राथमिक विद्यालय चिउरी, नलगाड–१ का विद्यालय व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष दत्तबहादुर कुमाइको निधन भएको छ । विद्यालय जाने आठ जनासहित चौध जना बालबालिकाको मृत्यु भएको छ । नलगाड नगरपालिकामा अध्ययनरत १०,६१७ जना विद्यार्थीहरूमध्ये ५०७८ जना बालबालिकाहरू भूकम्पबाट प्रत्यक्ष रुपमा प्रभावित भएका छन् ।

नलगाड नगरपालिकामा अध्ययनरत २० जना विद्यार्थीहरूमध्ये कसैले बाबा त कसैले आमा गुमाएको अवस्था छ । नलगाडमा भएका ७१ वटा विद्यालयहरूमध्ये ५४ वटा विद्यालयहरू पूर्णक्षति र १७ वटा विद्यालयहरू आंशिक क्षति भएको अवस्था छ । कतिपय विद्यालयहरू भाँसिएको र कतिपय विद्यालयका खेलमैदानहरू चिराचिरा परेको अवस्था छ भने ३६ वटा विद्यालयका शौचालयहरू पूर्णरूपमा ध्वस्त भएको अवस्था छ।

कर्णाली प्रदेश शिक्षा क्लष्टरको तथ्याङ्क अनुसार कर्णाली प्रदेशका तेइससय भन्दा बढी कक्षाकोठा क्षति भएको र यसबाट असी हजारको हाराहारीमा विद्यार्थीहरु प्रभावित भएको देखिन्छ । समग्रमा जाजरकोट भूकम्पबाट १५५ जनाको मृत्यु भएको देखिन्छ जसमध्ये सबैभन्दा बढि क्षति (५४ जनाको मृत्यु) नलगाडमै भएको छ ।  भूकम्पपश्चात अहिलेसम्म आइपुग्दा उद्धार र पुनस्थापना गर्ने कार्यसँगै विद्यालयहरूमा टाइप एक र टाइप दुईका अस्थायी सिकाइ केन्द्रहरू निर्माण गरी शिक्षण सिकाइ भइरहेको छ । टाइप एकमा सिकाइका लागि टेण्टको व्यवस्था गरिएको थियो भने टाइप दुईमा बाँस र कर्कटपाताका अस्थायी टहरा बनाउने गरिएको छ ।

यस्ता टाइप दुईका टहराहरूका वालहरू बाँस, निगाला आदिबाट र छाना कर्कटपाताबाट निर्माण गरिएको छ । सामान्यतया यो संरचना चार÷पाँच वर्षसम्म टिक्ने देखिन्छ । अहिको समयमा यही टाइप दुईको टहरा निर्माण गरी शिक्षण सिकाइ सञ्चालन गर्ने काम भइरहेकोे छ ।
यसप्रकारका टहराहरू निर्माण गर्ने कार्यमा यूनिसेफ, यूएनडिपी, प्लान नेपाल, वल्र्डभिजन, सेभ द चिल्ड्रेन लगायतका अन्तर्राष्ट्रिय संघसंस्थाहरूले नलगाड लगायत भूकम्प प्रभावित सबै पालिकाका विद्यालयहरूमा जुटिरहेको अवस्था छ । स्थायी प्रकृतिको विद्यालय निर्माणका लागि कसको लगानीमा कस्ता प्रकारको भूकम्प प्रतिरोधी पूर्वाधारको निर्माण गर्ने सम्बन्धमा अझै पनि आधिकारिक निर्णय आउन नसकेको अवस्था छ ।

भूकम्पको विभत्स रातदेखि अहिलेसम्मका अवस्थालाई आँकलन गर्दा मुक्तकण्ठले भन्नै पर्ने हुन्छ, भूकम्पले बनाएका विभत्स बस्तीहरूमा सरकार भन्दा पनि गैरसरकारी संघसंस्थाहरूको उपस्थिति दरो देखिन्छ । सबैले त होइन, सरकारका कतिपय दिलदार पदाधिकारीहरुले चाहन्थे, ती बस्तीहरूमा आफ्नो उपस्थितिलाई दरो देखाउन । तथापी सरकारलाई आफैले बनाएका नियम कानूनहरूले नथनोमा बाँधेको अवस्था देखियो उनीहरूलाई नै । नियम कानून बदल्न सितिमिति नसकिदो रहेछ । किनभने सरकारमा बसेका कतिपयको निम्ति त्यस्तै ऐनकानूनले दाहिने हात भएर काम गर्दा रहेछन् ।

जे होस्, ढिलै भएपनि कसैले न कसैले काम गर्नुपथ्र्यो । गरेका छन् गैरसरकारी संघसंस्थाहरूले । यसका लागि आभार व्यक्त गर्नुपर्छ सबैले । संघसंस्थाहरुले पनि संघ सरकार र प्रदेश सरकारका राजधानीहरूमा हुने भाते गोष्ठी र भेटघाटहरूमा हल्ला गरेजस्तो भने गरेका छैनन् । जता गएपनि दलित बस्तीका विद्यालयहरू सेवासुविधा विस्तारका दृष्टिकोणले ओझेलमा परेका देखिन्छन् । नलगाड– १२ मा रहेको दलित प्रा.वि. बायकाँडाका प्र.अ.को पिरलो सुन्दैगर्दा यस्तै अनुभूति भयो । त्यसो त टाढा जानै पर्दैन, वीरेन्द्रनगरमै रहेका नेरा प्रावि धारपानी र सरस्वती प्रावि चनौटैलाई हेरे पनि पुग्छ ।

भूकम्पबाट क्षति भएका सरकारी एवम् निजी संरचनाहरूको डिजाइन तयार गरी पूर्वाधारको थालनी गर्ने काममा सरकारले कत्ति पनि ढिलाइ नगरी काम थाल्नु पर्ने हुन्छ । डिजाइन तयार गर्दा भूकम्प प्रतिरोधी पनि हुनु प¥यो । कम लागतमा निर्माण सम्पन्न हुने पनि हुनुप¥यो र निर्माणमा स्थानीय सामग्री र श्रमले अवसर पाउने पनि हुनु प¥यो । युटुवमा देख्न सकिदो रहेछ, जुम्लाका नारायण आचार्यले अमेरिकामा अध्ययन गरेर नेपालको परिवेशमा सिफारिस गरेका माटो र काठबाट (ढुङ्गा होइन) बनेका घरहरू । मलाई त लाग्छ, ती धेरै उपयोगी छन् । विशेष गरी त्यसरी बनाइने भवनहरू विद्यालयहरूका निम्ति झनै उपयोगी देखिन्छन् ।

यस्ता कुराहरुमा सरकारले गम्भीर भएर निर्णय गर्नुपर्छ । हाम्रो निर्णयले स्वदेशमा रोजगारी समेत सिर्जना हुन सकोस् हाम्रो लगानीको रकमले सिमा नाघेर अर्को देशतिर पनि जान नपरोस् र भूकम्प प्रतिरोधीका हिसाबले पनि बलियो होस् । यत्तिबेला मानसिक स्वास्थ्य र मनोसामाजिक परामर्शको क्षेत्रमा काम गर्ने संघसंस्थाहरूले समेत बालबालिका र अन्य भूकम्प प्रभावितहरुलाई बरालिएको र बिराएको बाटोबाट सही बाटोमा डो¥याउने काम गरेका छन् । यो कार्यलाई मूलप्रवाहिकरण गर्ने सवालमा त झन् सरकारले भुल्ने होइन कि प्राथमिकता दिएर लाग्नु पर्ने देखिन्छ ।