अटवारीः संस्कृति, समाज र जीवनको उत्सव

अटवारी पर्वमा बनाइने परिकारहरू विशेष महत्व राख्छन् । मकै, कोदो, गहुँ वा चामलको पीठोले बनाइने ढिकरी थारूहरूको मुख्य परिकार हो । नदी–नालाबाट समातिएको ताजा माछा अटवारीको विशेष आकर्षण हो । भैँसी, बाख्रा वा कुखुराको मासु पकाइन्छ । दही र चिउरा स्वास्थ्य र शुद्धताको प्रतीकका रूपमा खाने गरिन्छ । यी परिकारहरूले केवल पेट भर्ने मात्र होइन, थारूहरूको मौलिक खानपानलाई जगेर्ना गर्ने काम गर्छन् ।

डा.डक्टप्रसाद धिताल 

नेपालको तराई क्षेत्रमा बसोबास गर्ने थारू समुदायलाई तराईको मूलवासी भनिन्छ । उनीहरूको जीवनशैली, रहनसहन, खानपान र पर्व–उत्सव कृषिसँग गहिरो रूपमा जोडिएको छ । थारूहरूको साँस्कृतिक जीवन निकै समृद्ध छ—नाचगान, गीतसंगीत, भेषभूषा र पर्वहरूले उनीहरूको अस्तित्वलाई विशेष बनाएको छ । थारूहरूले वर्षभरि धेरै पर्वहरू मनाउँछन्, तर अटवारी पर्व उनीहरूको सबैभन्दा ठुलो र महत्वपूर्ण पर्व हो । यसलाई कतिपयले थारूहरूको तिहार पनि भन्छन् ।

अटवारी पर्वको उत्पत्ति लिखित ग्रन्थमा पाइँदैन, तर मौखिक परम्परामा यसको जरा गहिरो छ । प्राचीनकालदेखि नै थारूहरू तराईका वनजंगल र नदी–नालामा बसोबास गर्दै आएका थिए । उनीहरूको जीवनशैली खेतीपाती, माछापालन, पशुपालन र वन उपजमा आधारित थियो। कृषि जीवनको चक्रअनुसार, धान रोपाइँ सकिएपछि कामको ठुलो दबाब घट्ने र बाली उत्पादनको प्रतीक्षा गर्ने समय आउँथ्यो । यही विश्राम र आशीर्वादको अवधिलाई चिह्नित गर्दै अटवारी पर्वको सुरुवात भएको मानिन्छ । यसरी अटवारी थारूहरूको श्रम–संस्कृति र जीवन–चक्रसँग गाँसिएको ऐतिहासिक पर्व हो ।

‘अटवार’ भन्ने थारू शब्द नै आइतबारको पर्यायवाची हो । यसैले अटवारी पर्व साउन महिनाको पहिलो आइतबार मनाइन्छ । थारूहरूको विश्वासअनुसार आइतबार सूर्यसँग सम्बन्धित दिन भएकाले यस दिन पूजा–आराधना गर्दा अन्न, धन र समृद्धि प्राप्त हुन्छ । अटवारी पर्व केवल रमाइलो मात्र होइन, यसमा गहिरो धार्मिक भावनाहरू जोडिएका छन् । यस दिन थारूहरूले धर्ती माता, सूर्यदेव, जलदेवता र अन्नदेवीलाई पूजा गर्छन् । बाली राम्रो हुनु, परिवारमा सुख–शान्ति आउनु, पशुचौपायामा वृद्धि हुनु, रोगव्याधि टाढा रहनु भन्ने उद्देश्यले आशीर्वाद मागिन्छ । घरका दिवंगत सदस्यहरूलाई सम्झेर पूजाअर्चना पनि गरिन्छ । यसरी अटवारी आध्यात्मिकता र प्रकृतिप्रतिको आस्थाको प्रतिरूप बनेको छ ।

अटवारी पर्व मनाउने विधि निकै अनुशासित हुन्छ । बिहानै नुहाएर शुद्ध वस्त्र धारण गरिन्छ । घरलाई गाईको गोबर र माटोले लिपपोत गरिन्छ । घरका देवस्थल वा गाउँका सामूहिक देवालयमा पूजा हुन्छ । विशेष परिकार तयार पारिन्छ, जसमा ढिकरी, तरकारी, मासु, माछा, दही, रोटी आदिले भोजलाई समृद्ध बनाउँछन् । आफन्त र छिमेकीलाई निम्त्याएर सामूहिक भोज हुन्छ र बेलुकी गीत–संगीत, नाचगान गरेर रमाइलो गरिन्छ । अटवारी पर्वमा बनाइने परिकारहरू विशेष महत्व राख्छन् । मकै, कोदो, गहुँ वा चामलको पीठोले बनाइने ढिकरी थारूहरूको मुख्य परिकार हो । नदी–नालाबाट समातिएको ताजा माछा अटवारीको विशेष आकर्षण हो । भैँसी, बाख्रा वा कुखुराको मासु पकाइन्छ । दही र चिउरा स्वास्थ्य र शुद्धताको प्रतीकका रूपमा खाने गरिन्छ । यी परिकारहरूले केवल पेट भर्ने मात्र होइन, थारूहरूको मौलिक खानपानलाई जगेर्ना गर्ने काम गर्छन् ।

अटवारी पर्वमा थारूहरूको कला र संगीत पूर्णरूपमा प्रकट हुन्छ । युवा–युवतीहरूको झुमरा नाच, ढोल–मादल बजाउँदै दाउरा नाच, र पुरानो कथा–इतिहास सुनाउने सोरठी गीत गाउँदै गाउँ रमाइन्छ । महिलाहरू आकर्षक गहना जस्तै तिलरी, फूलमाला, हातमा चुरा र खुट्टामा पैजनी लगाएर सजिन्छन् । पुरुषहरू परम्परागत धोती, कुर्ता र फेटा बाँधेर नाचमा सहभागी हुन्छन् । यसरी अटवारी पर्वले थारूहरूको मौलिक कला–संस्कृतिलाई जीवन्त राख्छ । अटवारी पर्व सामाजिक जीवनलाई मजबुत बनाउने माध्यम हो । गाउँ–समाजका सबै मानिस एउटै स्थानमा भेला भएर पर्व मनाउँछन् । जेठा–ज्येष्ठले आफ्ना सन्तानलाई संस्कार र परम्परा सिकाउने अवसर पाउँछन् । महिलाहरू परिकार तयार पार्ने, गीत गाउने, नाच्ने आदिमा सक्रिय हुन्छन् ।

यसरी अटवारीले थारू समाजमा सामाजिक ऐक्यबद्धता र सांस्कृतिक चेतना जागृत गर्छ । यस पर्वको आर्थिक पक्ष पनि महत्वपूर्ण छ । भोजका लागि अन्न, तरकारी, मासु, माछा आदि स्थानीय उत्पादनमै निर्भर हुन्छ । यसले स्थानीय बजार र साना व्यवसायलाई सक्रिय बनाउँछ । वैदेशिक रोजगारीमा गएका थारूहरू समेत घर फर्किएर पर्वमा सहभागी हुन्छन्, जसले स्थानीय अर्थतन्त्रमा योगदान पु¥याउँछ । यसरी अटवारीले ग्रामीण अर्थतन्त्रलाई समेत बल पु¥याउने काम गर्छ । तर आधुनिकताले अटवारी पर्वमा केही प्रभाव पारेको छ । वैदेशिक रोजगारीका कारण धेरै युवा विदेश भएकाले सामूहिकता कमजोर हुँदै गएको छ ।

शहरीकरणले गर्दा शहर–बजारमा बस्ने थारूहरूलाई गाउँ फर्कन कठिन हुन्छ । मोबाइल, टेलिभिजन र सामाजिक सञ्जालले परम्परागत गीत–संगीतलाई प्रतिस्थापन गर्न थालेको छ । कतिपय ठाउँमा अटवारीलाई पर्यटन आकर्षणका रूपमा प्रस्तुत गरिँदा मौलिकता हराउने खतरा देखिन्छ । जगेर्नाका सन्दर्भमा अटवारी पर्वले केही चुनौतीहरू सामना गरिरहेको छ । युवा पुस्ता आधुनिक संस्कृतितर्फ आकर्षित हुँदै गएको छ। मौलिक गीत–संगीत र नृत्य हराउँदै गएको छ । कतिपय ठाउँमा पर्वलाई मात्र खानपानमा सीमित गर्ने प्रवृत्ति देखिएको छ । तर सम्भावनाहरू पनि उत्तिकै छन् । अटवारीलाई साँस्कृतिक सम्पदाका रूपमा राज्यले मान्यता दिन सक्नेछ ।

विद्यालय र विश्वविद्यालयमा थारू संस्कृतिको पाठ्यक्रम विकास गर्न सकिन्छ । यस पर्वलाई स्थानीय पर्यटन ब्रान्ड बनाएर विश्वमा चिनाउन सकिन्छ । अन्ततः भन्नुपर्दा, अटवारी पर्व थारूहरूको जीवनशैली, श्रमसंस्कृति, धर्म, कला र सामूहिकताको संगम हो । यसले थारूहरूको मात्र नभई नेपालको साँस्कृतिक विविधतालाई अझ समृद्ध बनाएको छ । आधुनिकताको दबाबबीच पनि अटवारीलाई संरक्षण र प्रवद्र्धन गर्न सकियो भने यो केवल थारूहरूको नभई सम्पूर्ण नेपाली पहिचानको गर्विलो धरोहर बन्नेछ ।