‘कोपिला’को मुक्तकमा सामाजिक विसङ्गति

कवीन्द्र भट्टराई

खगेन्द्र गिरि ‘कोपिला’ को व्यक्तित्व

खगेन्द्र गिरि ‘कोपिला’ नेपाली साहित्यका एक संवेदनशील द्रष्टा र समाजका मौन गाथाहरूका व्याख्याता हुनुहुन्छ । उहाँको जन्म विक्रम संवत् २०२० साल फागुन २८ गते बाजुराको छतरादेवस्थलमा भएको हो, पिताको नाम दशरथ गिरि र माताको नाम कमला गिरि हो। जीवनको सूक्ष्म पक्षलाई देख्न र ती संवेदनशील अनुभूतिहरूलाई कलात्मक ढाँचामा ढाल्न खप्पिस कविका रूपमा उहाँ स्थापित हुनुहुन्छ। उहाँको लेखनीमा करुणा र मनको अनकण्टार भोगाइहरूलाई सरल तर गहिरो रूपमा प्रस्तुत गर्ने अद्भुत क्षमता छ। कविका शब्दहरूले मानव अनुभवका गहिरा तहलाई उजागर गर्नमा सक्षम छन् ।

मुक्तक

मैले आफ्नै मन चियाउन पाएको छैन

आँसुले आत्मा भिजाउन पाएको छैन

रहरका भूकम्पहरूलाई झेल्दाझेल्दै

मैले राम्ररी निदाउन पाएको छैन।

सामाजिक पक्षको विस्तृत समीक्षा :

१. आत्मसाक्षात्कारको खोजी : मन र समाजबीचको द्वन्द्व

मुक्तकका पहिलो दुई पंक्तिहरूले मानिसको आन्तरिक संघर्षलाई उजागर गर्छन् । ‘मैले आफ्नै मन चियाउन पाएको छैन’ भन्ने अभिव्यक्तिले व्यक्तिको आफ्नै भित्री भावनालाई बुझ्न नसक्ने अवस्था देखाउँछ, जुन आजको समाजमा व्यापक समस्या हो। व्यक्तिहरू बाहिरी सफलता र सामाजिक अपेक्षाको दौडमा यति व्यस्त छन् कि आफ्नो आत्मा र मनको गहिराइमा पुग्न असमर्थ छन् ।

समाजले मानिसलाई व्यक्तिगत सोच, आत्मावलोकन र भावनात्मक स्वास्थ्यप्रति सचेत बनाउन नसक्दा, मानिसहरू आन्तरिक रूपमा अस्थिर र असन्तुलित बन्दै गएका छन् । यसले व्यक्तिगत आत्मपरकता र सामाजिक अपरिचयलाई उजागर गर्छ।

२. रहर र सामाजिक दबाब

‘रहरका भूकम्प’ भन्ने पंक्तिले समाजमा विद्यमान इच्छाहरूलाई प्रतीकात्मक रूपमा चित्रण गर्छ। समाजले मानिसलाई निरन्तर विभिन्न रहरहरूको पछि लाग्न बाध्य पार्छ, तर ती इच्छाहरूले मानिसको जीवनमा अस्थिरता र मानसिक तनाव ल्याउँछन् ।

रहरहरूलाई ‘भूकम्प’ जस्तो अस्थिरता उत्पन्न गराउने तत्वका रूपमा कविले देखाएका छन् । मानिसहरूको मानसिक शान्ति र स्थायित्वलाई यो अस्थिरताले धमिल्याउँछ। यो मुक्तकले समाजमा व्याप्त इच्छाहरूको असन्तुलन र अस्थिरतालाई चिरफार गरेर प्रस्तुत गरेको छ।

३. सामाजिक संरचना र असन्तोष

मुक्तकको अन्तिम पंक्ति ‘मैले राम्ररी निदाउन पाएको छैन’ले मानिसको जीवनमा शान्ति र स्थायित्वको अभावलाई देखाउँछ। वर्तमान समाजमा मानिसहरू निरन्तर चिन्तामा डुबेका छन् ।

सामाजिक संरचनाले मानिसलाई सफलता र सम्पन्नताको निरन्तर खोजमा धकेलिरहेको छ, जसले उनीहरूको मानसिक शान्ति गुमाउन बाध्य पारेको छ। कविले यस मुक्तकमा आन्तरिक र बाह्य दबाबको द्वन्द्वलाई सजीव रूपमा उतारेका छन्, जहाँ मानिसको जीवनमा शान्ति पाउन कठिन भएको छ।

४. सामाजिक असमानता र मानसिक स्वास्थ्य

मुक्तकले समाजमा व्याप्त असमानतालाई पनि संकेत गर्छ। मानिसहरूले आर्थिक र सामाजिक मापदण्डहरू पूरा गर्न संघर्ष गरिरहेका छन्, जसले उनीहरूको मानसिक स्वास्थ्यमा गहिरो प्रभाव पारेको छ। समाजले मानिसको मानसिक र भावनात्मक अवस्थालाई बेवास्ता गर्दा, उनीहरू आन्तरिक रूपमा कमजोर हुँदै गएका छन् ।

५. सामाजिक अपेक्षाहरूको बोझ

समाजले व्यक्तिमाथि राख्ने अपेक्षाहरूले मानिसको आन्तरिक जीवनलाई कसरी कमजोर बनाउँदै लगेको छ भन्ने कुरा यो मुक्तकमा देखाइएको छ। रहरहरूको निरन्तर दबाबले मानिसलाई मानसिक रूपमा थकित बनाएको छ, जसले उनीहरूको भावनात्मक शान्ति गुमाउँदै गएको छ।

निष्कर्ष

खगेन्द्र गिरि ‘कोपिला’को यो मुक्तकले समाजमा व्यक्तिको आन्तरिक पीडा, रहरहरूको अस्थिरता र समाजको अदृश्य दबाबलाई उजागर गरेको छ। सामाजिक अपेक्षाहरूले मानिसको भावनात्मक र मानसिक जीवनलाई कमजोर बनाउँदै लगेको छ, जसलाई कविले मार्मिक रूपमा प्रस्तुत गरेका छन् । यो मुक्तक समाजका पीडाहरू र व्यक्तिको आन्तरिक सङ्घर्षको चित्रण गर्दै, जीवनका गहिरा तत्वहरूको अन्वेषण गर्दछ।
०००
प्याकुरेलको मुक्तकमा भावनात्मक गहिराइ

भूमिका

लेकप्रसाद प्याकुरेल नेपाली साहित्यमा एक उदाउँदो सर्जक हुन्, जसले आफ्ना रचनाहरूमा जीवन, प्रेम, दुःख र आशाका विभिन्न आयामहरूलाई चित्रण गरेका छन् । विक्रम संवत् २०३९ साल असोज १२ मा जन्मिएका प्याकुरेलको साहित्यिक व्यक्तित्वमा गहिरो संवेदना, समाजप्रतिको जिम्मेवारीबोध र मानवताप्रतिको प्रेम स्पष्ट देखिन्छ।

उनका कृतिहरू ‘लेकबेँसीका आँसुु (२०७४) र ‘वर्तमान बिझाउँदा’ (२०७८) प्रकाशित छन्, जसले नेपाली कविता, मुक्तक र अन्य साहित्यिक विधामा नवीनता र मौलिकताको सञ्चार गरेका छन् ।

उनको लेखनमा जीवनका अस्थिरता, संवेदनशीलता र पीडासँगै आशाको स्थायित्व झल्किन्छ। यहाँ उनको एक मुक्तकलाई विभिन्न पक्षहरूमा आधारित भएर समालोचना गर्ने प्रयास गरिएको छ ।

मुक्तक

तिम्रा ती नयनबाट बहने आँसुमा,

मेट्न सक्ने सामथ्र्य कहाँ छ रूखो श्वासुमा।

समयको लहरमा बग्दै जान्छ जीवन,

हरियाली खोज्ने आशा त अझै तासुमा।

लेकप्रसाद प्याकुरेलको यो मुक्तक सरल तर गहिरो अर्थ राख्ने खालको छ। यो मुक्तकमा उनले जीवनको अनिश्चितता, दुःख र आशाको बीचको द्वन्द्वलाई चित्रण गरेका छन् । विभिन्न पक्षहरूमा आधारित भएर यो मुक्तकको विश्लेषण गरौँ  :

१. भाव पक्ष

मुक्तकको पहिलो दुई पंक्तिहरूमा कविले गहिरो भावनात्मक पीडालाई व्यक्त गरेका छन् ।

‘तिम्रा ती नयनबाट बहने आँसुमा’ पंक्तिमा आँसुको प्रयोगले पीडा र वेदनाको अभिव्यक्ति भएको छ, जहाँ नयन अर्थात् आँखालाई भावनात्मक स्रोतको रूपमा चित्रण गरिएको छ। दोस्रो पंक्तिमा, ‘मेट्न सक्ने सामथ्र्य कहाँ छ रूखो श्वासुमा’ कविले जीवनको कठोरता र संवेदनहीनतालाई उजागर गरेका छन् । यी पंक्तिहरूले पाठकलाई भावनात्मक रूपमा छुन सक्षम छन् ।

पछिल्ला दुई पंक्तिहरूमा जीवनको अस्थिरता र आशाको खोजलाई चित्रण गरिएको छ। ‘समयको लहरमा बग्दै जान्छ जीवन’ले जीवनको अनिश्चितता र अस्थायित्वको चित्रण गरेको छ, जहाँ समयको लहरले जीवनलाई अनिश्चित दिशामा बहाइरहेको छ। अन्तिम पंक्तिमा, ‘हरियाली खोज्ने आशा त अझै तासुमा’ कविले निराशाको बीच पनि आशा जीवित रहने मानवीय गुणलाई चित्रण गरेका छन् ।

२. कला पक्ष

कविले यस मुक्तकमा प्रतीकात्मकता र बिम्बको उत्कृष्ट प्रयोग गरेका छन् । ‘नयन’, ‘आँसु’, ‘रूखो श्वासु’, ‘समयको लहर’, र ‘हरियाली’ जस्ता शब्दहरूले गहिरो भावनात्मक र कलात्मक दृष्टिकोणलाई प्रकट गर्छन् । ‘आँसु’ र ‘रूखो श्वासु’बीचको द्वन्द्वले जीवनको कठोरता र संवेदनशीलताबीचको अन्तरलाई सजीव बनाउँछ।

त्यसैगरी, ‘समयको लहर’को प्रतीकात्मक प्रयोगले समयलाई एक सजीव तत्वको रूपमा प्रस्तुत गरेको छ, जसले जीवनलाई अनिश्चिततामा बहाइरहेको छ। ‘हरियाली’ शब्दको प्रयोगले आशा र सकारात्मकताको प्रतीकको रूपमा काम गर्छ, जुन पाठकको मनमा उत्साह जागृत गराउँछ।

३. भाषा पक्ष

कविले सरल र प्रभावकारी भाषामा आफ्नो भावनाहरूलाई प्रस्तुत गरेका छन् । मुक्तकको शब्द चयन अत्यन्तै सटिक र अर्थपूर्ण छ, जसले भावनात्मक प्रभावलाई थप बलियो बनाउँछ।

‘रूखो श्वासु’ जस्ता विशेषणहरूले जीवनको कठोरतासँगै संवेदनाहीनतालाई स्पष्ट रूपमा चित्रण गर्छ। भाषा सहज र सरल भए तापनि गहिरो अर्थ राख्छ, जसले गर्दा यो मुक्तक सम्पूर्ण पाठकवर्गमा प्रासंगिक र पहुँचयोग्य छ।

४. शैली पक्ष

लेकप्रसाद प्याकुरेलको लेखन शैलीमा सहजता र गहनता दुवै पाइन्छ। उनले छन्द र लयलाई सटिक रूपमा प्रयोग गरेर मुक्तकलाई सरल र प्रभावकारी बनाएका छन् ।

सरल शैलीका बाबजुद, मुक्तकको अर्थ र गहिराइ प्रस्ट छन् । मुक्तकमा भावनात्मक र कलात्मक शैलीको सम्मिश्रण देखिन्छ, जसले गर्दा कविता छोटो भए तापनि पाठकलाई गहिरो सोच्न बाध्य पार्छ।

५. दर्शन पक्ष

यो मुक्तकमा जीवनको दार्शनिक पक्ष पनि सजीव रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ। कविले जीवनलाई समयको प्रवाहमा बगिरहेको एक अस्थिर तत्वको रूपमा चित्रण गरेका छन् । ‘समयको लहरमा बग्दै जान्छ जीवन’ले जीवनको अनिश्चिततालाई संकेत गर्दछ। तर त्यसका बाबजुद ‘हरियाली खोज्ने आशा’ भन्ने पंक्तिले जीवनको सकारात्मकता र आशा जीवित रहने मानव स्वभावलाई चित्रण गरेको छ।

६. सामाजिक पक्ष

यस मुक्तकमा कविले समाजको संवेदनहीनता र कठोरताप्रति संकेत गरेका छन् ।

‘रूखो श्वासुमा’ भन्ने वाक्यांशले समाजमा मानिसहरूको भावनात्मक दूरी र सहानुभूतिको कमीलाई उजागर गर्छ। यसले मानवीय सम्बन्धहरूमा आएको कठिनाइ र समाजमा व्याप्त संवेदनहीनताप्रतिको आलोचना गर्दछ।

निष्कर्ष

लेकप्रसाद प्याकुरेलको यो मुक्तक जीवन, पीडा, समय र आशाका विविध पक्षहरूको सजीव चित्रण हो। भाव, कला, भाषा, शैली, दर्शन र सामाजिक पक्षहरूमा आधारित यस रचनाले कविको लेखनमा गहिराइ र अर्थको खोज गर्दछ। मुक्तकमा व्यक्त विचारहरूले पाठकलाई जीवनका विभिन्न आयामहरूमा सोच्न प्रेरित गर्छन् ।

कविको लेखनमा देखिने सजीवता, सरलता र गहिराइले उनलाई नेपाली साहित्यको महत्वपूर्ण सर्जक बनाएको छ। यो मुक्तक जीवनका अनगिन्ती सङ्घर्षहरूका बाबजुद पनि आशाको खोजको प्रतीक बनेको छ, जसले जीवनप्रति एक सकारात्मक दृष्टिकोण प्रदान गर्छ।